भारतातील जवळपास ६०टक्के मुले ही अ‍ॅनिमिया (रक्तातील हिमोग्लोबिनची कमतरता)ने ग्रस्त आहेत. बऱ्याचशा अ‍ॅनिमियाचा सकस आहाराशी संबंध असतो. गरीब घरातील मुले या आजाराने ग्रस्त असतील तर हे समाजण्यासारखं आहे; पण जवळपास ५०टक्के मध्यम किंवा उच्च-मध्यम उत्पन्न वर्गातील मुलेही अ‍ॅनिमियाने ग्रस्त असतात ही गंभीर नोंद घेण्याची बाब आहे. किशोरवयीन मुलांत १२-१४ वयात विकास-चढ येतो. तेव्हा लोहाची मात्रा रक्तात भरपूर असणे गरजेचे आहे. तसेच मुलींना मासिक पाळीतून होणाऱ्या रक्तस्रावामुळे अ‍ॅनिमिया टाळायला दर महिन्याला लोहाची आणि हिमोग्लोबिनची योग्य भरपाई व्हावयास हवी.
(घरामध्येच भाजीपाल्याची लागवड करायचीय? जाणून घ्या सोप्या आणि फायदेशीर टिप्स)
बहतांश वेळा अ‍ॅनिमिया आहारातील लोहाच्या कमतरतेमुळे होतो. काही विशिष्ट जीवनसत्त्वाची कमतरता (बी-१२ जीवनसत्त्व, फॉलिक अ‍ॅसिड) अतिरक्तस्राव, लहान मुलांमध्ये जंतांचा प्रादुर्भाव, लाल पेशींचे जास्त प्रमाणात सतत विघटन करणारे काही आनुवंशिक आजार (सिकलसेल अ‍ॅनिमिया, थॅलेसेमिया) तसेच काही दीर्घकालीन आजार याशिवाय इतर कारणेही अ‍ॅनिमियाला कारणीभूत ठरतात. मात्र, आहारातून मिळणाऱ्या लोहाची कमतरता हेच मुलांमध्ये आढळणाऱ्या या रोगाचे प्रमुख कारण आहे. अशी मुले वजनाने कमी, नॉर्मल किंवा जास्त असू शकतात.
चेहरा फिक्कट पडणे, सुस्ती येणे, काही करावसे न वाटणे, चिडचिड करणे, लक्ष केंद्रित न करू शकणे, भूक न लागणे, छातीत धडधड होणे, दम लागणे, हातापायांच्या नखांमध्ये होणारा विशिष्ट प्रकारचा बदल, अयोग्य प्रकारच्या गोष्टी खाणे. (उदा. माती, बर्फ, पेन्सिल, वॉलपेन्ट, खडू) ७० ते ८० टक्के व्यक्तींमध्ये ही लक्षणे दिसून येतात.
(करोनाला दूर ठेवायचंय? नाश्त्यामध्ये या पौष्टिक पदार्थांचं करा सेवन)
लहान मुलांमध्ये हे प्रमाण सर्वांत जास्त दिसते. हिमोग्लोबिन जास्तच कमी झाले तर पायावर, अंगावर सूज येणे, हृदयाच्या स्नायूंवर ताण येणे अशी लक्षणेही दिसतात. हिमोग्लोबिन या संयुक्ताचे हिम आणि ग्लोबिन हा प्रोटीन घटक असे दोन भाग असतात. त्यातील हिम भाग लोहाने संपृक्त असतो आणि हे लोह आतड्यात अ‍ॅहार घटकातून शोषले जाते. हे शोषण गती-निर्धारित असते. याचाच अर्थ असा की आहारात लोह भरपूर असलेल्या आणि शोषण सहज होऊ शकेल अशा पदार्थांची रेलचेल हवी. त्याचबरोबर शोषण प्रक्रियेत अवरोध निर्माण होईल अशा पदार्थांचे आहारातील प्रमाण कमी करावे लागेल.
(डाएट,व्यायाम करूनही वजन घटत नाही? मग घरीबसल्या असे जपा आरोग्य)
स्तनपान करणारी बाळे पहिल्या दोन महिन्यांत आपली लोहाची गरज आईच्या दुधावर भागवू शकतात. पण तिसऱ्या महिन्यापासून मात्र बाळाची लोहाची गरज प्रचंड वाढते आणि त्याला लोहाच्या औषधाचे थेंब देणे आवश्यक असते. बाळ सहा महिन्यांचे झाले की बाळाला निव्वळ स्तनपानाच्या जोडीला इतर अन्न, पूरक आहार (वरण भात, खिचडी, भाज्या) दिला जातो. त्यावेळी आपण औषध बंद करू शकतो. बाळाच्या आहारात सुरुवातीपासून सर्व फळभाज्या, राजगिरा, धान लाही, रागी, सातूचे पीठ, हिरव्या भाज्या समाविष्ट असावयास हवे. म्हणजे मुलांना भरपूर चवी कळतात आणि अन्न विविधता असल्याने त्यातील लोहाची मात्रा आवश्यक तेवढी बाळाला मिळू शकते.
(कोलेस्ट्रॉल आणि उच्च रक्तदाब नियंत्रणात ठेवायचंय? या घरगुती पेयाचे करा सेवन)
दात आल्यावर घरी शिजलेल्या रोजच्या जेवणाबरोबरच खजूर, गूळ-शेंगदाणे पापडी, गाजर, सुका मेवा, या पदार्थांची गोडी लागली तर भरपूर लोह पोटात जाते. मांसाहार, अंडी, मासे यातही भरपूर लोह असते. हिरव्या पालेभाज्यांमध्येही बऱ्याच प्रमाणात लोह असते. हे आपल्याला माहीत आहेच, पण त्याबरोबर त्यात फायटेट्स नावाचे संकीर्ण रेणू असतात ज्यामुळे लोहाचे शोषण नीट होत नाही. इथे लिंबू (व्हिटॅमिन सी) कामी येते. त्यामुळे जेवणात लिंबाचा समावेश असावा. ते लोहाचे आतड्यातून होणारे शोषण वाढवते. किशोरवयीन मुलींना लोह आणि फॉलिक अ‍ॅसिडच्या गोळ्या दर आठवड्यात दिल्या जातात. त्या जरूर घ्याव्यात, ज्यामुळे अन्नातील लोहाची कमी सहज भरून येऊ शकते.
- डॉ शुभदा खिरवडकर,बालरोगतज्ज्ञ, नागपूर
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट